Khuôn viên ngôi nhà Bà Thềm triển khai mô hình

K   ho mở Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm tọa lạc tại thôn Tịnh Mỹ, xã Phan Thanh, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận cách thành phố Phan Thiết 65km về hướng Đông Bắc. Nơi đây trưng bày hơn 100 hiện vật nguyên gốc mang đậm giá trị lịch sử văn hóa của dân tộc Chăm và được phân thành 8 nhóm sưu tập. Trong đó, giá trị nhất là bộ vương miện của vua Po Klaong Mânai và búi tóc của Hoàng hậu Po Bia Som bằng chất liệu vàng với đường nét chạm khắc hoa văn rất tinh xảo, độc đáo ở đầu thế kỷ XVII.

   Sự cần thiết xây dựng mô hình Bộ sưu tập di sản hoàng tộc Chăm kết nối gắn với các hành trình du lịch di sản văn hóa Chăm tại địa phương

   Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm là nơi hội tụ đầy đủ các giá trị về lịch sử ra đời của vương triều Chăm xưa, về trang phục, trang sức, vương miện, vũ khí, đồ ngự dụng trong hoàng cung,…được các đời hậu duệ vua Chăm lưu giữ, trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ sau, trải qua hơn 400 năm. Về đối ngoại, sưu tập đồ gốm cổ của Trung Hoa có thể thấy được sự giao thương và ngoại giao của vương quốc Champa với nhà Thanh thế kỷ XVIII. Sưu tập văn bản bằng chữ Hán Nôm giữa các chúa Nguyễn với vua Chăm, một số đời vua triều Nguyễn, như triều Minh Mạng, Duy Tân, Khải Định đều ban sắc cho vua Po Klaong Mânai... Nhưng trên thực tế ít người được biết đến Bộ sưu tập duy nhất còn lại của vương triều vùng Panduranga (vùng Ninh Thuận và Bình Thuận).

   Bởi lẽ, trước năm 1975, Bộ sưu tập di sản văn hóa Hoàng tộc Chăm được cất giữ kín trong kho vì những lý do tâm linh, tín ngưỡng và phần quan trọng khác là an ninh, an toàn cho di sản và người bảo vệ di sản. Cho đến năm 1991 - 1992 thì việc khảo sát, nghiên cứu và lập Hồ sơ khoa học Đền thờ vua Po Klaong Mânai và Bộ sưu tập mới từng bước được tiến hành và hoàn thành trình Bộ Văn hóa – Thông tin xếp hạng tại Quyết định số 43/VH/QĐ, ngày 7/1/1993.

   Sau khi được xếp hạng, nhận thức được việc phải bảo vệ lâu dài Bộ sưu tập duy nhất của tổ tiên còn lại nên gia đình hậu duệ Hoàng tộc Chăm là bà Nguyễn Thị Thềm (1911 - 1995) đã đồng ý từng bước để Bảo tàng Bình Thuận thiết kế trưng bày Bộ sưu tập dưới dạng “Kho mở” là nơi vừa trưng bày vừa có nơi lưu giữ, bảo quản tại chỗ đảm bảo an toàn cho Bộ sưu tập. Tuy nhiên, do không gian ngôi nhà được xây dựng những năm đầu của thập niên 1960 khá chật hẹp, tầng dưới để ở và tầng trên chia thành 2 phòng để trưng bày có diện tích khoảng 33m2, nên gia đình chỉ mở cửa phục vụ cho các đoàn nghiên cứu, đoàn chính khách, chưa thể phục vụ rộng rãi cho các đối tượng khách tham quan, muốn tận mắt chiêm ngưỡng các hiện vật gốc trong Bộ sưu tập.

   Nhiều năm qua, chính quyền các cấp và các ngành chức năng cũng đã triển khai nhiều việc nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của Bộ sưu tập nhằm phục vụ du lịch, nhưng vẫn còn ở góc độ khiêm tốn, tập trung đầu tư nhiều cho công tác bảo tồn và gìn giữ, nên hiệu quả mang lại vẫn chưa tương ứng với giá trị của Bộ sưu tập. Chính vì vậy, cần có hướng tiếp cận mới để Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm thực sự phát huy giá trị trong đời sống xã hội phát triển hiện nay và sự bùng phát về du lịch văn hóa.

   Xây dựng mô hình Kho mở Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm trở thành điểm tham quan, tìm hiểu, nghiên cứu về văn hóa Chăm khi đến Bình Thuận

   Thực hiện Dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Từ năm 2023 - 2024, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận được giao triển khai thực hiện “Xây dựng mô hình kho mở Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm huyện Bắc Bình kết nối gắn với các hành trình du lịch di sản văn hóa Chăm tại địa phương” nhằm khôi phục, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào dân tộc Chăm tránh nguy cơ bị mai một, phục vụ đời sống sinh hoạt của cộng đồng và góp phần phát triển du lịch tỉnh Bình Thuận.

   Qua thời gian khảo sát, thống kê, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận đã phân loại Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm thành 08 sưu tập như sau:

   1. Sưu tập vương miện vua và hoàng hậu
   2. Sưu tập vũ khí: Đao, kiếm
   3. Sưu tập nhạc khí (Phèng la)
   4. Sưu tập đồ thờ tự (tín ngưỡng, tâm linh)
   5. Sưu tập vải (vải thổ cẩm và vải có nguồn gốc từ nước ngoài)
   6. Sưu tập gốm sứ
   7. Sưu tập giấy: Sắc phong một số đời vua triều Nguyễn (Minh Mạng, Duy Tân, Khải Định); Ngoài ra còn một số các loại tư liệu về đất đai, địa bạ cũng như các văn bản hành chính sao chép bằng chữ Hán Nôm từ những sắc phong các đời vua nhà Nguyễn. 
   8. Sưu tập gỗ: Rương đựng đồ hoàng tộc; mũ vệ binh

Vương miện của Vua Chăm và búi tóc của Hoàng hậu bằng vàng, thế kỷ 17

Bộ Pata thực hiện nghi lễ trong bộ sưu tập Hoàng tộc Chăm

Áo bào Vua Chăm ngự triều, thế kỷ 17

Sắc phong triều Vua Khải Định thứ 9 trong bộ sưu tập hoàng tộc Chăm

   Bố trí, trưng bày tại 02 phòng trên tầng 2 của ngôi nhà Hoàng tộc Chăm mà hiện nay gia đình đang sinh sống. Phòng 1: Trưng bày những hiện vật quý có giá trị về nghệ thuật tôn giáo và kinh tế lớn, như vương miện vua, búi tóc hoàng hậu, bộ gươm đao, kiếm, Cit atuw (vật dụng đan bằng tre dùng để đựng trang phục hành lễ của tổ tiên), đồ sứ cổ và những đồ dùng trong hoàng cung xưa... Phòng 2: Trưng bày một số trang phục của vua chúa Chăm có niên đại từ thế kỷ XVII; các sắc phong của vua triều Nguyễn và văn thự bằng chữ Hán và chữ Chăm.

   Trong giai đoạn triển khai dự án, ngoài giá trị của 08 sưu tập hiếm có được chọn lựa, phân loại đưa vào trưng bày phục vụ khách tham quan. Các thành viên trong gia đình Hoàng tộc Chăm cũng được tham gia vào khóa đào tạo, tập huấn về kỹ năng xây dựng mô hình và nghiệp vụ du lịch do Tiến sĩ La Nữ Ánh Vân, Phó khoa Du lịch, Trường Đại học Phan Thiết trực tiếp đến tập huấn tại nhà nhằm giúp gia đình có những kiến thức cơ bản về du lịch khi tham gia chương trình kết nối hành trình du lịch di sản văn hóa Chăm tại địa phương.

   Hiện nay, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận vẫn đang tiếp tục triển khai các công tác chuẩn bị cho việc giới thiệu và ra mắt mô hình Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm kết nối gắn với các hành trình du lịch di sản văn hóa Chăm tại địa phương, thời gian dự kiến ra mắt vào đầu tháng 7/2024.

   Mô hình kho mở Bộ sưu tập di sản Hoàng tộc Chăm sau khi hoàn thành sẽ là điểm tham quan thú vị, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, nghiên cứu về một nền văn hóa lâu đời của đồng bào Chăm ở Bình Thuận. Đồng thời, thực hiện có hiệu quả mục tiêu mà Dự án 6 đề ra, đó là “Khôi phục, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào các dân tộc thiểu số tránh nguy cơ mai một, phục vụ đời sống, sinh hoạt của cộng đồng và góp phần phát triển du lịch”.